Zapraszamy do lektury serii artykułów na temat rozkruszków oraz ich zwalczania autorstwa cenionego entomologa prof. dr hab. Stanisława Ignatowicza. Przed Państwem część II - Szkodliwość rozkruszków
Potencjał rozrodczy, rozmnażanie się, żerowanie i inne czynności życiowe rozkruszków zależą wyraźnie od rodzajupokarmu i jego dostępności. Rozkruszki zjadają określone składniki żywności. W produktach spożywczych i paszach zawierających składniki ziaren i nasion różnych roślin zjadają przede wszystkim zarodek i warstwę aleuronową, natomiast nie pobierają skrobi. Tylko w przypadku pleśnienia, kiedy pod wpływem amylaz następuje rozkład skrobi na cukry proste, wtedy mogą być zjadane wszystkie składniki nasion. Zawartość w paszach antyseptyków, a nawet antybiotyków, nie zmniejsza ich żerowania i rozwoju.
Zjadanie nasion rzepaku, żywności i pasz przez rozkruszki
Zarodek stanowi w ziarnie około 2% jego masy, a wraz z warstwą aleuronową jest to około 3% masy ziarna. W nim jednak zawarty jest gluten zawierający około 7% tłuszczu i 37% białek, który roztocze zjadają najpierw.
Nasiono rzepaku posiada dość mocną łupinę, która dobrze chroni zawartość. Rozkruszki nie są w stanie uszkodzić całe i zdrowe nasiona rzepaku. Gdy jednakrzepak jest przechowywany w niewłaściwych warunkach wilgotnościowych np. pozwalających na rozwój w nim grzybów pleśniowych, wtedy po ich wpływem łupina nasienna ulega uszkodzeniu i rozluźnieniu. Rozkruszki uzyskują łatwy dostęp do masy nasiennej, która zawiera zwykle 45-47% tłuszczu i dużo cennego białka.Przecież śruta poekstrakcyjna otrzymana po wytłoczeniu oleju jest cenną, zawierającą dużo białka paszą dla zwierząt.
W pryzmie nasion rzepaku rozkruszki najpierw wybierają te nasiona, które zostały uszkodzone, złamane i przepołowione w czasie zbioru kombajnowego, a także podczas dalszego przemieszczania masy nasiennej. W uszkodzonych nasionach intensywnie żerują, szybko rozmnażają się i wyjadają całą ich zawartość. Żerując w nasionachrzepaku roztocze rozkruszają je (stąd ich nazwa „rozkruszki”). Po dłuższym okresie żerowania w produkcie wytwarza się sporo pyłu.
Rozkruszki są bardzo żarłoczne. Jeden wołek zbożowy zjada więcej niż jeden rozkruszek, ale 1 gram wołków pobiera mniej pożywienia niż 1 gram rozkruszków. Jeden rozkruszek drobny może w ciągu 120 dni życia zjeść 2 zarodki pszenicy, czyli ilość pokarmu wielokrotnie większą od masy własnego ciała. Zwierzęta te doskonale wykorzystują pobrany pokarm. Larwa rozkruszka wykorzystuje pobrany pokarm w 95% na produkcję własnego ciała, dorosły roztocz w ponad 40%. Samica aż 33% pobranej energii przeznacza do produkcji jaj, składając ich nawet do 800 sztuk. Ponieważ roztocze rozwijają się już w temperaturze powyżej 3oC (rozkruszek mączny) lub 7oC (rozkruszek drobny) i suma ciepła potrzebna do ich rozwoju pokolenia jest mała (około 200oC), więc rozwój pokolenia, od jaja do jaja, trwa u nich zaledwie od kilku do kilkunastu dni i w ciągu miesiąca mogą wydawać 3 pokolenia. W tym czasie ich liczebność może się wzrosnąć ponad 200 razy.
Niskie wymagania cieplne rozkruszków umożliwiają imżycie nawet w nieogrzewanych (nieopalanych) magazynach przez cały rok. W czasie zimy wnikają do głębszych warstw przechowywanych nasion, gdzie cieplej, a wiosną przywędrowują do warstw wierzchnich.
Zanieczyszczanie nasion rzepaku i żywności przez rozkruszki
Żerując i rozmnażając się w żywności i paszach rozkruszki zanieczyszczają je swoimi wylinkami, trupami i kałem. Wylinki, fragmenty ciał rozkruszków i ich trupy są sztywne, nie strawne, zbudowane z kutikuli zawierającej duże ilości siarki i około 4% chityny. Wylinki pokryte są twardymi szczecinkami, a po zrzuceniu kurczą się i sztywnieją.
Kał roztoczy jest wydalany w formie granulek lub półpłynnej masy. Zlepia cząstki pokarmowe i je zabarwia. Kał jest higroskopijny, więc zasiedlone nasiona rzepaku szybko zawilgacają się. W kale rozkruszków są duże ilości guaniny i skleroprotein, czyli związków niestrawnych i nie przyswajalnych przez wyższe organizmy. Na kale roztoczy, jak na pożywce, rozwijają się różnorodne mikroorganizmy. Guanina, która jest głównym i końcowym produktem azotowej przemiany materii, stanowi aż 85% związków azotowych wydalanych przez rozkruszki. Guanina w wilgotnych produktach pobudza rozwój drobnoustrojów, głównie grzybów i bakterii. Rozkruszki wydalają także kwas moczowy oraz wydzielają produkty z gruczołów łojowych, które pokrywają cienką warstewką ich ciało. Kał i wydzieliny nadają nasionom rzepaku i innym produktom specyficzny, nieprzyjemny zapach i smak. Nasiona rzepaku i uzyskane z nich pasze, gdy są porażone przez rozkruszka mącznego,uzyskują charakterystyczny, słodkawy, miodowy zapach, a zaatakowane przez rozkruszka suszowego są cuchnące.
W porażonych przez rozkruszki nasionach rzepaku, zbożach i produktach ich przemiału przebiegają intensywne procesy enzymatyczne. Następuje rozpad wielocukrów, wzmożona jest dynamika rozpuszczalnych cukrów redukujących, następuje osłabienie siły amylolitycznej mąki. Tłuszcz zawarty w nasionach rzepaku i w poekstrakcyjnej paszy rozpada się i powstają wolne kwasy tłuszczowe. Zaatakowane przez rozkruszkinasiona rzepaku i od nich pasze mają podwyższoną kwasowość ogólną, aminokwasową i fosforanową, tym samym obniżoną wartość biologiczną. Zawierają więcej bakterii i grzybów, często chorobotwórczych;tym samym rozkruszki odgrywają ważną rolę w szerzeniu się chorób ludzi i zwierząt.
Szkodliwość rozkruszków wynikająca z zawilgacania i zagrzewania żywności
Wymagania wilgotnościowe poszczególnych gatunków roztoczy są różne. Jedne mogą żyć w produktach stosunkowo suchych (sierposzrozkruszkowiec – drapieżnik) o wilgotności 10%, natomiast gatunki zjadające żywność mogą żyć i rozmnażać się przy wilgotności produktów rzędu 14%, a niektóre, jak np. rozkruszek korzeniowy - 16%. W ciągu życia roztocze te wydzielają parę wodną. Woda powstaje w wyniku rozkładu węglowodanów oraz tłuszczów i jest wydalana całą powierzchnią ciała. Ponadto, jak stwierdzono wcześniej, higroskopijny kał ściąga parę wodną z otaczającego powietrza. A więc, zasiedlone rozkruszkami nasiona rzepaku zawilgacają się szybko, a stopień zawilgocenia jest wtedy proporcjonalny do liczebności roztoczy. W ciągu 18 miesięcy rozwoju rozkruszków w paszy przeznaczonej dla kur jej wilgotność wzrasta z 15% do 28%.
Roztocze należą do zwierząt zmiennocieplnych. Temperatura ich ciała jest zbliżona do temperatury otoczenia i od tej temperatury zależna. Mimo to, produktem ubocznym ich procesów metabolicznych i pracy mięśni jest ciepło wydzielane do otoczenia. Występując masowo rozkruszki w ten sposób zagrzewają nasiona rzepaku. Tworzą w nichtzw. „gniazda roztoczy”, w których temperatura jest wyższa nawet o 7oC, a wilgotność o kilka procent. W porażonychnasionach zmniejsza się znacznie zawartość tlenu, nawet do 3-5%, a wzrasta stężenie dwutlenku węgla do 20%.
Te szkodliwe pajęczaki dzięki mikroskopijnej wielkości ciał mogą występować praktycznie w całym profilu złoża nasion rzepaku, co nastręcza poważnych trudności przy ich wykrywaniu. Liczniej gromadzą się jednak w miejscach o większej wilgotności, gdzie ich liczebność zawsze przekracza nawet 10 000 osobników w 1 kg nasion. W miejscach suchych, np. na powierzchni masy nasion jest ich zdecydowanie mniej, ich liczebność wtedy nie przekracza 100 osobników w 1 kg nasion. Przy bardzo dużej liczebności roztoczy składowany surowiec nabiera specyficznego zapachu, wyczuwalnego po wejściu do magazynu.
Zdrowotność produktów żywnościowych i pasz porażonych rozkruszkami
Szkody wyrządzane w przechowywanychnasionach rzepaku, w różnej żywności i paszy przez rozkruszki są znaczne i wynikają nie tylko z zagrzewania i zawilgacania produktów, ale także z przenoszenia przez roztocze zarodników grzybów saprofitycznych, które w zawilgoconym i ciepłym środowisku rozwijają się szybko. Ponadto, rozkruszki chętnie żerują na grzybni pleśniaków i przenoszą na swoim ciele i poprzez kał zarodniki grzybów saprofitycznych i patogennych, przyczyniając się do rozprzestrzeniania się chorób grzybowych. Roztocze mogą także żerować na grzybach, m. in. z rodzaju Aspergilus i Alternaria. Roznosząc ich zarodniki, sprzyjają rozwojowi grzybów w nowych miejscach, tym samym powiększeniu uszkodzeń i strat. Nasiona rzepaku są bowiem dobrym podłożem dla rozwoju grzybów pleśniowych.
Ciało rozkruszków jest lepkie, gdyż pokrywa je łojowata substancja, do której przyklejają się saprofityczne mikroorganizmy i są przez te zwierzęta roznoszone w produktach żywnościowych. Z tego powodu zanieczyszczone rozkruszkami nasiona rzepaku pleśnieją i gniją. Strzępki grzybów, mimo że są częściowo zjadane przez roztocze, przerastają i sklejają cząstki produktu tworząc nawet kożuchowate, spilśnione gniazda. Rozkruszki przenoszą i zjadają grzyby z rodzaju Aspergillus produkujące rakotwórcze aflatoksyny, które gromadzą się w ich ciele. Oprócz saprofitycznych mikroorganizmów udowodniono rozkruszkom przenoszenie takich mikroorganizmów jak Escherichia coli i Salmonella typhimurium. Są też wektorami pasożytów zwierząt. Roztoczek domowy jest gospodarzem pośrednim jednego z gatunków tasiemców.
Produkty zanieczyszczone wylinkami, trupami rozkruszków i ich szczecinkami po przedostaniu się do przewodu pokarmowego człowieka i zwierząt domowych są przyczyną podrażnienia błon śluzowych i biegunek. Ponieważ rozkruszki są zwierzętami małymi, nie widocznymi w żywności i paszach niewprawnym okiem, porażone pasze są często skarmiane. Sztywne pancerzyki rozkruszków, ich wylinki i trupy drażnią ściany przewodu pokarmowego. Szczecinki podrażniają także błony śluzowe dróg oddechowych oraz przewód pokarmowy mysz, przebywających w pomieszczeniu z pokarmem silnie zaatakowanym przez rozkruszki. Opisywano wiele przypadków bezkrwawych biegunek, owrzodzeń i zapaleń przewodu pokarmowego u zwierząt karmionych żywnością porażoną przez rozkruszki.
Zdania na temat skutków skarmienia zwierząt domowych porażonymi paszami są podzielone, jednak małe zwierzęta, takie jak kurczaki, myszy, szczury, świnki morskie i króliki hodowane dla celów laboratoryjnych, wykazywały objawy niedożywienia i małe przyrosty masy ciała. U zwierząt doświadczalnych (myszy, szczury) karmionych paszą silnie porażoną rozkruszkami stwierdzano stan nieżytowy przewodu pokarmowego i nawet pewne zmiany histopatologiczne. U mysz i świnek morskich notowano liczne poronienia i wczesne zamieranie zarodków. Inni hodowcy i badacze uważają, że materiał paszowy nawet silnie porażony przez roztocze nie jest szkodliwy dla kur, kaczek, gołębi, świń i koni. Należy tu pamiętać, że ich badania obejmowały krótki okres czasu i nie wykonywali oni sekcji zwierząt, która wyjaśniłaby do końca, czy nie nastąpiły jednak pewne zmiany w organach tych zwierząt doświadczalnych.
W czasie magazynowania, transportu i karmienia ludzie i zwierzęta domowe stykają się z rozkruszkami. Ich ciało pokryte jest szczecinkami, więc powierzchnia ich ciała jest duża i dlatego prądy powietrza porywają je w czasie przesypywania zbóż, transportu i trzepania worków. Różnego rodzaju podrażnienia występują wtedy też u ludzi, którzy pracują w magazynach. Robotnicy chorują na zapalenie skóry, a wdychany pył zawierający części twardego pancerzyka rozkruszków i żywe roztocze wywołują u nich objawy astmy, kaszlu i duszności. Dostając się do dróg oddechowych rozkruszki drażnią mechanicznie ściany oskrzeli i zatykają przewody oddechowe. Wyzwalają w płucach objawy astmatyczne, gdyż są silnym czynnikiem alergennym. Alergeny te są zawarte w ich kale i w ciele.
Rozkruszki były znajdywane w narządach wewnętrznych ludzi i zwierząt: w płucach, w nerkach, w pęcherzu moczowym, w śledzionie i w wątrobie. W związku z tym są podejrzewane, że toksyny znajdujące się w ich kale i wydzielinach gruczołów łojowych wywołują choroby nerek, poronienia, wypadanie włosów u mężczyzn i białaczki u dzieci.
Do przechowalni i magazynów przedostają się razem z paszami i na ich opakowaniach. Rozwlekane są z roślinami i ich częściami wprost z pól, gdzie też występują. Roznoszą rozkruszki także gryzonie, ptaki, a nawet owady, do których przyczepiają się młode osobniki.
Kurom, wróblom i myszom podawano w formie ciasta pożywkę złożoną z mąki pszennej, śruty pszennej z dodatkiem wody oraz z substratu silnie porażonego przez roztocze. Odchody pobierano bezpośrednio po defekacji zwierząt lub po 1-3 godzinach, przenoszono do szkiełka zegarkowego i przeglądano pod binokularem. Stwierdzono, że 1-7% roztoczy, które przeszły przez przewód pokarmowy zwierząt, było żywych, pozostałe były martwe - część (35-90%) została strawiona, część natomiast zachowała normalny wygląd. Najodporniejszym na strawienie okazał się roztoczek suszowy, który we wszystkich stadiach przechodził żywy przez przewód pokarmowy zwierząt. Pozostałe gatunki, w tym rozkruszek mączny i drobny, ginęły w przewodzie pokarmowym. Roztocze, które przeszły żywe przez przewód pokarmowy zwierząt i nie uległy uszkodzeniu, były zdolne do podjęcia normalnych funkcji życiowych. Wszystkie te fakty świadczą o tym, że niektóre roztocze magazynowe mogą być rozprzestrzeniane z odchodami zwierząt, a ptaki, gryzonie i inne zwierzęta mogą być ich wektorami.
Z powyższego przeglądu widać, że nawet pojedyncze roztocze obecne w nasionach rzepaku, w naszejżywności i w paszach zwierząt domowych są elementem niepożądanym. Należy więc ciągle kontrolować wprowadzane do magazynu produkty rolne, pasze, worki i wszelkie urządzenia na ich obecność, aby nie dopuścić do zasiedlenia magazynu przez drobne rozkruszki. Produkty należy przechowywać w warunkach suchych i przewiewnych, przy niskiej temperaturze, w odpowiednich opakowaniach. Zabiegom zapobiegawczym należy przeznaczyć znaczną część środków i czasu, gdyż zwalczanie rozkruszków rozwijających się w nasionach rzepaku jest bardzo uciążliwe.